مقدمه
دعا چیست؟
ـ دعا کلیدی است که با آن گنجینه‌ی بخشایش الهی را می‌توان گشود.
ـ دعا وسیله قرب الی الله و مغز عبادت الهی است.
ـ دعا زنگ در رحمت رحیمیّه خداوند، و سبب ریزش برکات الهی است.
ـ دعا ره توشه¬ی سالکان طریق وصال، و شعار عاشقان و قبله¬ی جمال دوست است.
ـ دعا سیر شهودی و کشف وجودی اهل کمال و بهترین رابطه انسان با خدای متعال است.
ـ دعا معراج عروج نفس ناطقه به اوج وحدت، و ولوج به ملکوت عزّت است.
ـ دعا یاد دوست در دل راندن و نام او به زبان آوردن و در خلوت با او جشن ساختن و در وحدت با او نجوی گفتن و شیرین زبانی کردن است.
ـ دل بی‌دعا بهاء ندارد، و دل بی‌بهاء، بهاء ندارد.
پس با توجه به این ارزش و منزلت دعا است که در متون دینی درباره آن اصرار فراوان شد. خدای سبحان فرمود: «قُل ما یَعبؤُبِکُم رَبِّی لَولا دُعاؤُکُم»؛ یعنی بگو اگردعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی‌کند. و در برخی روایات آمده: هر عمل عبادی اندازه و حدّی خاص دارد، مثلاً نماز در شبانه‌روز پنج مرتبه تعیین شده، روزه یک ماه رمضان، و حج یک بار در عمر، زکات نصاب خاصی دارد و مانند آن، امّا برای دعا حدّی معین نشده.

دعا قلب را نرم می‌ کند
خداوند دعا را عبادت و مایه قربت و نزدیکی قرار داده است، و بندگانش را امر نموده،که به او متوجه شوند تا اینکه به منزلت و جایگاهی نزدیک به او دست یابند، ما را به دعا نمودن دستور داده و آن را وسیله¬ی امید و رجا قرار داده است، همه مخلوقات در نیازهایشان به او پناه می‌برند، و هنگام مشکلات و حوادث ناگوار بر او اعتماد می‌‌¬کنند.
حقیقت دعا عبارت از: اظهار نیاز به الله تعالی، و قطع امید از هرگونه حول و قوتی دیگر، و احساس ذلت و ناچیزی خویش در برابر خداوند. همانطور که در آن معنای ستایش خداوند و اعتراف به جود و کرم مولا نیز وجود دارد. خداوند می¬فرماید: وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ‏و هنگامی که بندگانم از تو درباره من بپرسند (که من نزدیکم یا دور. بگو:) من نزدیکم ودعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند، پاسخ میگویم [البقرة:186].

ای برادر! در این آیه بیندیش که انتهای لطافت، شفافیت و آرامش را می بینی، آیه¬ای که در قلب انسان الفت، محبت و انس و رضایت و اعتماد و یقین ایجاد می‌کند.
اگر در دعا کردن تنها رقت و نرمی قلب وجود می¬داشت، کافی بود. خداوند می¬فرماید: فَلَوْلا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ ‏آنان چرا نباید هنگامی که به عذاب ما گرفتار می‌آیند، خشوع و خضوع کنند (و بیدار شوند و اندرز گیرند و با تضرّع و زاری دست دعا به سوی باری بلند کنند و آمرزش خواهند ؟) ولی دلهایشان سخت شده است. [انعام: 43 ]
پیامبر صلى الله علیه وسلم می فرماید: «الدعاء هو العبادة» دعا عین عبادت است.
بلکه دعا بهترین چیز نزد خداست. پیامبر صلى الله علیه وسلم می فرماید: لَیسَ شَیءٌ أَکرَمَ عَلَى اللهِ مِنَ الدُّعاِء چیزی نزد خداوند از دعا گرامی¬تر و مهم¬تر نیست.
از طرف خداوند به مؤمنان وعده داده شده که اگر او را بخوانند اجابت کند وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ ‏پروردگار شما می‌گوید: مرا به فریاد خوانید تا بپذیرم. [غافر: 60 ]
از ابو سعید خدری(رض) روایت است که پیامبر(ص) فرمود: هر کس به درگاه خداوند دعا کند و در دعایش درخواست انجام گناه و قطع صله¬ی رحم نباشد، خداوند یکی از سه چیز را به او می بخشد: 1- یا همان چیزی را که درخواست نموده است به او می دهد 2- یا به اندازه چیزی که خواسته است بر میزان حسناتش می افزاید. 3- یا به اندازه چیزی که خواسته است، بلا وضررهایی را از وی دفع می کند ز گفتند ای پیامبر خدا پس ما بسیار دعا می¬کنیم، پیامر (ص) فرمود: خداوند بیشتر از هر چیز قدرت دارد.
به این خاطر بود که عمر بن خطاب(رض) می¬فرمود: من نگران قبول نشدن دعا نیستم، لکن در اندیشه¬ی دعا هستم، پس هر کسی دعا نماید اجابت هم همراه با آن است.
آداب دعا:
بدون شک دعایی که دعا کننده امید قبولی آن را دارد، آن است که آداب آن رعایت شده باشد؛ بعضی از این آداب عبارتند از:

1. انتخاب اوقات قبولی دعا
دعا کننده بایداوقات شریف را برای دعایش انتخاب کند؛ مانند روز عرفه در طول سال، و ماه رمضان از میان ماهها، و روز جمعه از میان هفته و وقت سحر از میان ساعتهای شب.
و اوقات و حالاتی را که دعا در آن مستجاب می شود، غنیمت دانسته و از آن استفاده نماید، مانند وقت نزول خداوند در آخر شب، در حالت سجده، و اینکه با خواندن و مشغول شدن به اذکار به خواب رفته و هر موقع در میان شب بیدار شود، خدا را یاد کرده و دعا نماید، هنگام اذان، و میان اذان و اقامه، هنگام باریدن باران، هنگام ملاقات لشکر اسلام و کفر، هنگام گفتن اقامه¬ی نماز، و آخرین ساعت از روز جمعه، دعای برادر برای برادر مسلمانش در غیاب وی، دعای مسافر و مظلوم، دعای روزه دار و والدین برای فرزندانش، و دعا در ماه رمضان.

برخی دیگر از آداب دعا:
هنگام دعا رو به قبله نشسته و دستهایش را بلند کند، و تکلف سجع در دعا ننماید، و تضرع و خشوع هنگام دعا داشته باشد. خداوند می فرماید: ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ. ‏پروردگارِ خود را فروتنانه و پنهانی به کمک بخواهید (و در دعا با بلندگرداندن صدا یا درخواست چیز ناروا از حدّ اعتدال تجاوز مکنید که ) او تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد.‏ [الأعراف:55 ]
و نیز می¬فرماید: إِنَّهُمْ کَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَیَدْعُونَنَا رَغَباً وَرَهَباً آنان در انجام کارهای نیک بر یکدیگر سرعت می‌گرفتند ، و در حالی که چیزی می‌خواستند یا از چیزی می‌ترسیدند ما را به فریاد می‌خواندند. [الأنبیاء:90]
و صدایش را پایین بیاورد؛ چرا که پایین آوردن صدا نشانه¬ی ادب و تعظیم بیشتر است، و پایین آوردن صدا سبب تضرع و خشوع بیشتر -که روح و مقصود دعاست- می شود. بی¬گمان اهل خشوع و تضرع مانند مسکین ذلیل سؤال و درخواست می-کند، که قلبش شکسته و اعضایش ذلیل شده¬اند، ودر این حالت بلند کردن صدا با دعا اصلاً مناسب نیست. و هم¬چنین در پایین آوردن صدا اخلاص بیشتر وجود دارد، و بیشتر موجب حضور قلب در دعا می شود.
و چون پایین آوردن صدا دلالت بر نزدیکی انسان به خداوند دارد، پس او مانند سؤال کردن نزدیک از نزدیک از خداوند سؤال می¬کند، نه مانند سؤال کردن دور از دور، و این قطعاً از اسرار مهم و زیبا می باشد، و لذا خداوند بنده¬ی خود حضرت زکریا (ع) را ستایش کرده و می‌فرماید: إِذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاءً خَفِیّاً ‏در آن هنگام که پروردگارش را (در خلوتگاه عبادت) پنهانی ندا داد. [ مریم: 3]
و مخفیانه دعا نمودن سبب حفظ این نعمت بزرگ می¬شود؛ نعمتی که مانند آن نعمتی وجود ندارد.

دعا را با ذکر و ستایش خداوند شروع و با صلوات بر پیامبر صلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَّ خاتمه دهد: پیامبر صلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَّ فرموده است: «کُلُّ دُعاءٍ مَحجُوبٌ حَتَّى یُصلَّى عَلَى النَّبِیِّ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ همه دعاها محجوب از قبول هستند تا اینکه بر پیامر صلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَّ صلوات فرستاده نشود.

محافظت بر آداب درونی
یکی از مهمترین آدابی که لازم است دعا کننده بر آن محافظت داشته باشد و آن اصل و اساس قبولی دعا می¬باشد، پاک داشتن درون است. پس باید دعا کننده بر تجدید توبه و برگرداندن مظالم به صاحبانش و پاک داشتن قلب از کینه¬ها و بیمار¬ی¬هایی که مانعی میان قلب و خداوند می¬شوند، حریص بوده و با خوردن حلال تغذیه¬اش را نیز پاک بگرداند.
در هنگام دعا اعتقاد جازم و یقین به قبولی دعایش داشته باشد. پیامبر (ص) می فرماید: «ادعوا الله وأنتم مُوقنون بالإجابة، واعلموا أن الله لا یستجیب دعاءً من قلبٍ غافل لاهٍ»: در حالتی خدا را به فریاد بخوانید که شما یقین به قبولی داشته باشید و بدانید که خداوند دعا از قبل غافل را نمی پذیرد.
پیامبر صلى الله علیه وسلم فرمودند: « (إذا دَعا أحَدُکُم فَلا یَقُل: اَللهُمَّ اغفِر لِی إن شِئتَ وَلیَعزِمِ المَسأَلَةَ، وَلْیَعظِمِ الرَّغبَةَ؛ فَإِنَ اللهَ لا یَعظُمُ عَلیهِ شَیءٌ أعطاهُ»: هرگاه یکی از شما دعا نمود نباید بگوید: پروردگارا مرا مورد مغفرت قرار ده اگر بخواهی، بلکه باید با قصد و اراده درخواستش را از خداوند بنماید، و رغبتش را بیشتر نماید؛ بی¬گمان خداوند چیزی که با عزم اراده از او خواسته شود می¬دهد.
و نیز پیامبر صلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ سَلَّمَ فرمودند: «لا یقل أحدُکم إذا دعا: اَللهُمَّ اغفِر لِی إن شِئتَ ، اللهم ارحمنی إن شئت. فَلیَعزِمِ المَسأَلَةَ،؛ فإنه لا مُکره له» هرگاه یکی از شما دعا نمود نگوید: خداوندا مرا ببخش اگر بخواهی، به من رحم کن اگر بخواهی، بلکه باید آنچه را که می¬خواهد، بدون این¬که آن را به مشیئت خداوند معلق نماید بخواهد، مثلاً بگوید: پروردگارا به من رزق و روزی ده، پروردگارا مرا ببخش.
سفیان بن عیینه گفته است: کسی از شما به خاطر آنچه که در مورد خویش می¬داند، از دعا کردن امتناع نورزد؛ زیرا خداوند دعای بدترین آفریدگان خویش -یعنی ابلیس- را نیز پذیرفت آنجا که می فرماید: قَالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ. ای خداوند تا روز قیامت مرا زنده نگه دار، خداوند فرمود: تو زنده خواهی ماند [ حجر: 36-37]

در دعا اصرار نماید و آن را سه بار تکرار کند. ابن مسعود می گوید: پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم هنگامی که دعا می¬کرد یا چیزی را از خداوند می خواست، آن را سه بار تکرار می نمود.
در صحیح مسلم از عمر بن خطاب رضی الله عنه روایت است که: پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم پیوسته پروردگارش را فرا می-خواند در حالی که دستانش را به سوی آسمان بلند کرده و رو به قبله نشسته بود تا اینکه ردایش از شانه¬اش افتاد، پس ابوبکر صدیق آمد و آن را بر شانش گذاشت سپس پشت سرش ایستاد و گفت: ای پیامبر خدا! مناجاتت با پروردگارت کافی می باشد بی گمان خداوند وعده¬ای را که به تو داده است، به انجام خواهد رساند.
پیامبر خدا حضرت یعقوب -علیه‌ السلام- پیوسته دعا می¬کرد تا اینکه چشمانش نابینا شدند، فرزندش در چاه انداخته شد و خبری از او به دست نیاورد، فرزندش از چاه بیرون شده و به قصر عزیز وارد شد و در آنجا بزرگ شد و در آنجا زن عزیز مصر به او دل بست و او را به نافرنی خداوند دعوت نمود اما او دامن به گناه آلوده ننمود، سپس به زندان رفت و چند سالی در آنجا ماند، سپس از زندان نجات یافت، گنجهای زمین در دستان او بود، با اینکه زمان طولانی شد باز هم حضرت یعقوب به فرزندانش می-گفت: یَابَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ ‏ای فرزندانم! بروید و (در مصر همراه برادر مهتر خود) به دنبال یوسف و برادرش بگردید و از رحمت خدا ناامید مشوید، چرا که از رحمت خدا جز کافران ناامید نمی‌گردند. (من احساس می‌کنم روزگار دیدار نزدیک است). یوسف:87
چیزهای مهم و عظیم از خداوند درخواست نماید.
پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم فرمود: " إذا تمنى أحدُکم فلیُکثر، فإنما یسأل ربَّه" هرگاه یکی از شما چیزی را درخواست نمود، پس زیاد بخواهد، زیرا او از خداوند درخواست می¬نماید.
مناوی رحمه الله گفته است: هرگاه یکی از شما یکی از خوبیهای دنیا و آخرت را از خداوند طلب نمود، بیشتر از او درخواست نماید، زیرا او از پروردگارش درخواست می¬نماید، پروردگاری که او را پرورش داد، به او نعمت داده و با او احسان نموده است، پس باید رغبتش را به او بیشتر کند و در خواستش را افزایش دهد. برای درخواست کننده از خداوند شایسته است که چیزهای فراوانی را از خداوند درخواست نماید و بر یک چیز اختصار ننماید، زیرا گنجینه¬های کرم و جود خداوند به وسیله بخشش و عطایا کاهش نمی¬یابند و از بین نمی¬روند، زیرا بخشش و عطایای خداوند در میان کاف و نون قرار دارد و این با کلام خداوند در تناقض نیست که می¬فرماید: وَلا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَى بَعْضٍ ‏آرزوی چیزی نکنید که خداوند برخی از شما را با (اعطای ) آن بر برخی دیگر برتری داده است. [النساء:32] زیرا در این آیه از آرزو کردن چیزی که برادرش دارد از روی حسادت و ظلم می¬باشد. اما این شخص خیر دنیا و آخرت را از پروردگارش طلب کرده است و از گنجینه¬های او خواسته است خواسته¬های او مانند این است که خداوند می فرماید: وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ رحمت و برکت خدای را بجوئیدو طلب فضل او کنیدز النساء:32
خداوند کسانی را که تنها دنیا را از او درخواست می¬کنند نکوهش کرده و می¬فرماید: فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ کسانی هستند که میگویند: خداوندا ! به ما در دنیا (نیکی رسان و سعادت و نعمت ) عطاء کن. (و لذا) چنین کسانی در آخرت بهرهای (از سعادت و نعمت و رضایت الهی ) ندارند.‏ [البقرة:200]،
و کسانی را که خیر دنیا و آخرت را از او درخواست می¬کنند ستوده و می¬فرماید: وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ‏و برخی از آنان میگویند: پروردگارا ! در دنیا به ما نیکی رسان و در آخرت نیز به ما نیکی عطاء فرما (و سرای آجل و عاجل ما را خوش و خرّم گردان) و ما را از عذاب آتش (دوزخ محفوظ) نگاهدار [البقرة:201
در صحیح بخاری از ابو هریره رضی الله عنه روایت است که گفت: پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم فرمود: «إن فی الجنة مائة درجة، أعدَّها الله للمجاهدین فی سبیل الله، ما بین الدرجتین کما بین السماء والأرض، فإذا سألتم الله فاسألوه الفردوس؛ فإنه أوسط الجنة وأعلى الجنة – أراه قال: وفوقه عرشُ الرحمن – ومنه تفجَّرُ أنهار الجنة»: در بهشت صد درجه است که خداوند آن را برای مجاهدین در راه خود مهیا کرده است. بین دو درجه همچون فاصله¬ی بین آسمان و زمین است، پس هرگاه بهشت را از خداوند درخواست نمودید، فردوس را از او بخواهید، زیرا فردوس اوسط و اعلای بهشت است – گمان می¬کنم که فرمود و بالاتر از آن عرش خداوند قرار دارد- و رودخانه های بهشت از فردوس سرچشمه می¬گیرند.

دعا با اسم اعظم خداوند که هرگاه به وسیله¬ی آن دعا شود، آن دعا مستجاب می¬گردد.
از بریده رضی الله عنه روایت است که گفت: پیامبر صلَّی الله عَلَیهِ و سلَّم شنید که مردی دعا می¬کند و در دعایش می¬گوید: اللهم إنی أسألک بأنی أشهد أنک أنت الله، لا إله إلا أنت الأحد الصمد، الذی لم یلد ولم یولد ولم یکن له کفوًا أحد : پیامبر صلى الله علیه وسلم فرمود: لقد سألت الله بالاسم الذی إذا سُئل به أعطى، وإذا دُعی به أجاب : خدا را با اسم اعظم او خواندی که هرگاه با این اسم به فریاد خوانده شود، دعا را قبول کرده. آنچه را که از او خواسته می¬شود، عطا می کند.
تلاش کند با دعاهایی که در کتاب و سنت وارد است، دعا کند، زیرا در کتاب و سنت چیزی از خیر دعا و آخرت رها نشده است، اگر استجابت دعایش به تأخیر افتاد، ناامید نگردد، زیرا این از عجله¬ای است که شرع اسلام از آن نهی کرده است. از خدا می¬خواهم که دعای ما و شما را مستجاب نماید حمد و ستایش از آنِ پروردگار جهانیان می باشد.

ترجمه و تحقیق:خالد ایوبی نیا

منبع عربی: اینترنت